![ա](https://sanoyangohar.wordpress.com/wp-content/uploads/2019/05/d5a1.png)
Էրեբունի ամրոց
Երևանի հարավ-արևելյան ծայրամասում տեղակայված Արին բերդ բլրի վրա են պահպանվում Հայաստանի Հանրապետության հնագիտական ժառանգության ամենանշանավոր հուշարձաններից մեկի` Էրեբունի բերդաքաղաքի մնացորդները: Այն կառուցվել է Ք.ա. 782թ. ուրարտական տերության հզորագույն արքաներից մեկի ՝ Արգիշտի I-ի (Ք.ա. մոտ. 786-765/764 թթ.) կողմից, ով համաձայն Խորխորյան արձանագրության, Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան մասում գտնվող Խաթե և Ծուփանի երկրներից այստեղ է վերաբնակեցրել 6600 զինվորների: Դեռևս 1879-ին բլրի ստորոտից հայտնաբերված առաջին սեպագիրը, այնուհետև ռուս հնագետ Ա. Ա. Իվանովսկու ուսումնասիրությունները, միանշանակ, ձևավորում են մասնագիտական հետաքրքրություն հնավայրի նկատմամբ, իսկ 1950-ին սկսվում են Էրեբունի ամրոցի կանոնավոր պեղումները՝ Կ. Հովհաննիսյանի ղեկավարությամբ: Հենց առաջին իսկ տարում հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունից պարզվում է, որ այս ամրոցը կառուցվել է Արգիշտի I արքայի կողմից իր թագավորության հինգերորդ տարում` մ. թ. ա. 782թ., և անվանվել Էրեբունի (Էրբունի): Այսօր արդեն 2800-ամյա Երևանը` Հայաստանի Հանրապետության և համայն հայության մայրաքաղաքը, այդ բերդաքաղաքի ուղղակի ժառանգորդն է և ի հպարտություն բոլոր երևանցիների` մեկը աշխարհի հնագույն մայրաքաղաքներից: Էրեբունին այսօր լայն հասարակության համար բաց հայտարարված միակ հնագիտական հուշարձանն է Երևան քաղաքում, իսկ «Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց-թանգարանը` ուրարտագիտության կարևոր կենտրոններից մեկը մեր տարածաշրջանում:
Էրեբունի թանգարան
«Էրեբունի» պատմահնագիտական արգելոց – թանգարանը հիմնադրվել է 1968թ. հոկտեմբերի 19-ին՝ ի նշանավորումն Երևան քաղաքի 2750-րդ տարեդարձի: Թանգարանը ստեղծվել է Երևան քաղաքի վարչական սահմաններում գտնվող երեք նշանավոր հնավայրերի՝ Արին բերդ, Կարմիր բլուր և Շենգավիթ, և այդ հնավայրերից հայտնաբերված նյութական մշակույթի մնացորդների և գտածոների հիման վրա: Արգելոց-թանգարանն այսօր իր գործունեությունն իրականացնում է «Կարմիր բլուր» և «Շենգավիթ» մասնաճյուղերով: Այն հանդիսանում է հանրության համար այցելելի միակ հնագիտական արգելոց-թանգարանը Երևան քաղաքում և կարևոր ուրարտագիտական կենտրոն տարածաշրջանում:
Էրեբունի թանգարանի շենքը կրկնում է ուրարտական պալատական կառույցների հորինվածքը՝ պահպանելով արտաքին խուլ պատերով ու երդիկավոր հարթ կտուրներով ներքին բակի շուրջ ամփոփված ժողովրդական բնակելի տան տրամաբանական սկզբունքը: Նախագծի հեղինակներն են ճարտարապետներ՝ Շմավոն Ազատյանն ու Բաղդասար Արզումանյանը, քանդակագործը՝ Արա Հարությունյանը:
«Էրեբունի» թանգարանի հավաքածուն կազմում են Արին բերդ, Կարմիր բլուր, Շենգավիթ հնավայրերից, ինչպես նաև Հայաստանի տարբեր շրջաններից դիպվածով կամ պարբերաբար իրականացվող պեղումներից հայտնաբերված նախաուրարտական, ուրարտական, աքեմենյան, հելլենիստական և վաղ հայկական ժամանակաշրջաններին վերաբերող ավելի քան 12758 հնագիտական առարկաները՝ խմբավորված 161 հավաքածուներում:
Վարդավառի լիճ
Լիճը կառուցվել է մ.թ.ա. VIII դարում՝ Արգիշտի Ա-ի կողմից և կոչվել Արգիշտի ծով։ Այն կառուցել է Էրեբունի բերդաքաղաքը Հրազդան գետից հոսող և այստեղ կուտակվող ջրով ապահովելու համար: Ջուրը լճից տուֆակերտ խողովակներով հասցվել է դեպի Էրեբունի ամրոցի ստորոտը։ Շուրջ երեքհազարամյա պատմություն ունեցող այս լիճը չի փոխվել իր չափսերով և գրեթե նույնությամբ պահպանվել է մինչև օրերս։
16-րդ դարում, երբ Երևանը պարսկական տիրապետության տակ էր, Երևանի «Թոքմաք» կոչված Մամմադ խանը վերանորոգել և վերագործարկել է լիճը։ Սակայն կա հիշատակություն, որ Երևանի վերջին՝ Հուսեյն խանի օրոք այդ լիճը չի գործել։
Լիճը վերջին անգամ վերանորոգվել է սովետական իշխանությունների օրոք՝ 1975-1985 թթ։ Լճի հատակն ու եզրերը ամբողջությամբ բետոնապատվել են։ Ընդարձակվել է լճակը սնուցող Մամռի ջրանցքի, որը անվանափոխվեց Ստեփան Շահումյանի անունով։ Լճի շրջակայքը վերածվել է այգու։ Այդ ժամանակվանից ի վեր լիճը սնուցվում է ստորգետնյա ջրերով և ջրանցքներով (Մամռի, Աբուհայաթի և այլն)։
2011 թ. հուլիսին քաղաքապետ Կարեն Կարապետյանի օրոք այգին վերանորոգվել և և կոչվել Լիոնի այգի՝ ի պատիվ Երևան և Լիոն քաղաքների բարեկամության։ Այգու բարեկարգման աշխատանքները սկսվել են 2010 թվականից: Լիոնի այգու հիմնումն իրականացվել է Երևանի և Լիոնի քաղաքապետարանների միջև կնքած 2008–2011 թթ համագործակցության ծրագրի շրջանակում:
Էրեբունի
Հազարամյակների պատմություն ունեցող Հայաստանի տասներկուերորդ մայրաքաղաքը Երևանն է’ աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկը: Այն գտնվում է Արարատյան դաշտավայրում’ Հրազդան գետի ստորին հոսանքի շրջանում:
1996թ. մայրաքաղաքի վարչական բաժանմամբ ձևավորվեցին 12 թաղային համայնքներ, իսկ ՀՀ օրենքով Երևանը ձեռք բերեց համայնքի կարգավիճակ: Նախկին 12 համայնքները վերակազմավորվեցին վարչական շրջանների:
Նրանց մեջ իր ուրույն տեղն ունի Էրեբունի վարչական շրջանը:
Էրեբունի վարչական շրջանն ընդգրկում է Նոր Բութանիա, Նոր Արեշ, Վարդաշեն, Արգիշտի, Էրեբունի զանգված, Արցախ, Դավիթ Բեկ բնակելի թաղամասերը, Սարի Թաղը, Մուշականը, Ջրաշենը, Տիգրան Մեծի, Արցախի պողոտաները և այլն: Ընդհանուր տարածքը շուրջ 441 հա, բնակչության թիվը’ 119, 2 հազար (ըստ 2001թ. մարդահամարի տվյալների)’ Երևանի բնակչության 10,8 տոկոսը:
Վարչական շրջանում իր գեղեցկությամբ աչքի է ընկնում Վարդավառի զբոսայգին’ իր արհեստական լճով: Զբոսայգին ընդգրկում է 21 հա տարածք, որից լիճը’ 8 հա ջրի հայելիով: Այն արհեստական ջրամբար է, կառուցվել է դեռևս ՈՒրարտական ժամանակաշրջանում, Ք. ա. 8-րդ դարում, և հետագայում մի քանի անգամ ճահճացել է, սակայն նորից վերանորոգվել է: Այն բնական փոս է, որի առջևում պատրաստվել է արհեստական պատվար, գտնվում էր Չոլօմաքչի առվի ներքևի մասում: Այստեղ ձմռանը և գարնանը հավաքում էին ջուր, իսկ ամռանը բաց էին թոցնում ոռոգման նպատակով:
1578թ. Երևանի խան Մուհամմադ Թոխմախ ՈՒսթհաջլուն այն վերանորոգել է և անվանադիր դարձել լճակին: Ավանդության համաձայն’ լսելով գեղեցկուհի ՈՒբու-Հայաթի ինքնասպանության լուրը, նրա փեսացու Թոխմախ խանը իրեն նետել է այս լիճը և խեղդվել: Լիճը խանի անունով կոչվել է Թոխմախան գյոլ: 1991թ. լիճը և այգին վերանվանել են:
Նոր Բութանիա թաղամասն ընկած է Երևանի երկաթուղային կայարանի դիմային մասից դեպի Վարդավառի լիճ: Այն հիմնադրվել է 1925թ.: Այստեղի առաջին բնակիչները’ թվով 60 ընտանիք, Պատմական Հայաստանի Բութանիա նահանգից Հայաստան գաղթած, ապա հայրենիք եկած հայեր էին, որոնք զբաղվում էին շերամապահությամբ և ծխախոտագործությամբ: Երևանում նոր թաղամաս հիմնելով’ ի հիշատակ կորուսյալ երկրի’ անվանում են Նոր Բութանիա:
Նոր Արեշը նույնպես Պատմական Հայաստանի Արեշ գավառի վերանվանումն է: Այստեղ առաջին բնակիչները եկել են Ադրբեջանի Նուխի տարածքից, այնուհետև 1946թ. Նոր Արեշի և Վարդաշենի բնակչությունը ստվարացել է ի հաշիվ Սիրիայից, Հունաստանից, Լիբանանից, Ֆրանսիայից, Բուլղարիայից, Եգիպտոսից և այլ վայրերից գաղթած հայերի:
Վարդավառ լճի հարևանությամբ գտնվում է Գաջեգործների փողոցը /տարածքում գտնվող Գաջի գործարանի անվանադրմամբ/, որտեղ տեղադրված է Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակը հավերժացնող հուշաքարը: Այն իրենից մեծ արժեք է ներկայացնում այն առումով, որ առաջինն էր Երևանում և ուխտատեղ դարձավ շատ գաղթականների ու, մասնավորապես, Նոր Արեշի և Նոր Բութանիայի բնակիչների համար:
Էրեբունու թաղերից է Մուշականը, որը հնում կոչվել է Շորաղբյուր կամ Շորբուլաղ գյուղ: 1965թ. սկսած մտել է Երևան քաղաքի մեջ:
Ջրաշենը նույնպես հնում գյուղ է եղել, հայտնի է Տոլկ, Տոլք, Վերին Ջրաշեն, Փալանթյոքան անուններով: Հետագայում ներառվել է Երևան քաղաքի մեջ, այժմ Էրեբունի վարչական միավորի մեջ է:
Էրեբունի ամրոցը պատմահնագիտական արգելոց-թանգարան է’ հիմված 1968թ.’ Երևանի 2750-ամյա տոնակատարության շրջանակներում: Էրեբունու միջնաբերդը կոչվել է Արին-Բերդ, այսինքն’ արնագույն բերդ-բլուր: Էրեբունու բլրի արևմտյան լանջին կառուցված թանգարանի երկհարկանի շենքը մի յուրատիպ շինություն է, որտեղ պահպանվում են շուրջ 12.235 պատմական մեծ արժեք ունեցող ցուցանմուշներ: Արգելոցում մինչ օրս էլ շարունակվում են պեղումները և օրեցօր հարստացնում են թանգարանի ֆոնդային հավաքածուները: Էրեբունի համայնքի նախկին ղեկավար Մհեր Սեդրակյանի ջանքերով թանգարանի դիմային մասում տեղադրվել է ամրոցի հիմնադիր Արգիշտի 1-ին արքայի տուֆակերտ արձանը /քանդակագործ’ Լևոն Թոքմաջյան, 2002թ./:
1972թ., երբ Երևանում գրանցվեց միլիոններորդ բնակիչը, սկսվեց Երևանի մետրոպոլիտենի շինարարությունը: 1987թ. շահագործման հանձնվեցին հինգ կայարաններ, որոնց մեջ իր առանձնահատուկ տեղն ուներ կայարանը: Այն գտնվում է Հայաստանի գլխավոր երկաթուղային կայարանի հարևանությամբ: Երկաթուղային կայարանի դիմաց Սասունցի Դավիթ հրապարակն է, որի կենտրոնում վեր է խոյանում հայկական էպոսի հերոս Սասունցի Դավթի հոյակերտ արձանը: Պղնձակոփ արձանի հեղինակն է Ե. Քոչարը. այն տեղադրվել է 1959թ. բազալտե ժայռանման պատվանդանի վրա:
Կայարանամերձ տարածքում կա ուշ բրոնզեդարյան բնակավայր Մուխաննաթ-թափա կամ թեփե կոչված բլրի վրա: Ըստ պատմական տվյալների’ 1-2-րդ դարերում Երևանի բնակչությունը Արին-Բերդից տեղափոխվել է դեպի Մուխաննաթ-թափա և Կոնդ: Ըստ Ղանաշանյանի ‘ բլուրը Մուխաննաթ /նենգ/ է կոչվում այն պատճառով, որ Թոխմախան խանի հարսնացու գեղեցկուհի Աբու-Հայաթը այստեղ է նենգորեն խաբվել և ինքնասպանություն գործել:
1967թ. նոյեմբերի 30-ին ՀԿԿ Կենտկոմը և ՀԽՍՀ մինիստրների սովետը համատեղ որոշում ընդունեցին 1968թ. հոկտեմբերի երկրորդ կեսին տոնել Երևանի 2750-ամյակը: Տոնակատարության համար հիմք հանդիասացավ Արգիշտի 1-նի թողած 13 տողանոց արձանագրությունը, որը գտավ 1950թ. ճարտարապետ Կ. Հովհաննիսյանը: Սեպագիր արձանագրությունը յուրօրինակ ծննդյան վկայական հանդիսացավ մայրաքաղաք Երևանի համար: Հայտնի ուրարտագետ Մ. Իսրայելյանը վերծանեց արձանագրությունը և կարծիք հայտնեց, որ Էրեբունի նշանակում է հաղթանակ:
Տոնակատարությունը մեծ նշանակություն ունեցավ նաև պատմամշակութային արժեքների ստեղծման գործում: 1968թ. ավարտին հասցվեց Ն. Վ. Գոգոլի անվան թիվ 35 դպրոցի նոր շենքի շինարարությունը, որը գտնվում է Էրեբունի փողոցի վրա: Միջոցառումներից ամենակարևորները թանգարանի և համանուն փողոցի հանդիսավոր բացումն էր 1968թ. հոկտոմբերի 20-ին: